Παρακαλώ να δημοσιεύσετε εις την έγκριτον εφημερίδα «Το Βελβεντό»,
σχετικά με τις Αρχαιότητες και την Ιστορία το Βελβεντού του αείμνηστου
Ι.Γ. Αντωνιάδου λογίου, Βουλευτού, νομομαθούς, λογοτέχνου, τέκνου του
Βελβεντού ο οποίος ησχολήθη με το ανωτέρω θέμα από το 1952.
Εν Βελβεντώ τη 16η Ιουλίου 2012
Με εκτίμηση
Ιπποκράτης Παπαγεωργίου Ιατρός
Δευτέρα 28 Ιανουαρίου 1952
4. Η ΓΡΑΤΣΙΑΝΗ ΤΟΥ
Δεν είναι επακριβώς γνωστή η χρονολογία της μετοικεσίας της Γρατσάνης προς το Βελβεντό. Πρέπει πάντως να έλαβε χώραν μετά το 1692 Διότι κατά το έτος ούτο φέρεται υπάρχουσα αυτοτελώς η Γρατσιάνη, αφ’ ού μνημονεύεται κεχωρισμένως από τον Κώδικα της Μονής Αγίου Νικάνορος της Ζάμπουρδας [Καλινδέρη: Γραπτά Μνημεία, σελ. 61] καταγραφομένη εκεί ως «Γριάτζιανη».
Πόθεν έλκει άραγε την ονομασίαν της η λέξις;
Ο Χαρίσιος Μεγδάνης [Καλινδέρη: ενθ’ ανωτέρω σελ. 18] υποστηρίζει σχετικώς τα ακόλουθα εις την «Απογραφικήν Έκθεσίν» του: «Ο Καίσαρ…έκτισε και μίαν πόλιν εις την υπωρίαν του Πιερίου ως 2 ώρας πλησίον των Σερβίων και την έδωκεν το όνομα να λέγεται Γρατζιανή και ήδη Παλαιογρατζιανή τα ερείπειά της.»
Όπως εν τούτοις ως προς το Βελβεντό, τοιουτοτρόπως και με την ονομασίαν της Γρατσιάνης, δεν φαίνεται επιτυγχάνουσα η ερμηνεία του Μεγδάνη Διότι ουδαμόθεν υποστηρίζονται τα υπ’ αυτού αναγραφόμενα. Και επικαλείται μεν ο Μεγδάνης τον Αλεξανδρινόν ιστοριογράφον Αππιανόν προς υποστήριξιν της γνώμης του, αλλ’ ο τελευταίος ούτος ομιλεί, πράγματι περί ανταμοιβών προς τους συναγωνισθέντας μετά του Κάισαρος με χορηγήσεις γαιών και υποστατικών προς αυτούς μετά την νίκην του εις τους Φιλίππους κατά του Βρούτου και Κασσίου, αλλ’ ουδέν το συγκεκριμένον καθορίζει περί των τοιούτων διανομών και χορηγήσεων. Και (όπερ εδώ κυρίως μας ενδιαφέρει ) ουδόλως ομιλεί περί Γρατσάνης ως υπό του Καίσαρος κτισθείσης. Πρόκειται συνεπώς περί υποθέσεων ανυποστήρικτων.
Πιθανωτέρα εμφανίζεται η εκδοχή – υπόθεσις και αύτη – κατά την οποίαν η ονομασία της προήλθε και εις την περίπτωσιν αυτήν από την ονομασίαν των κατοίκων της. Θέλομεν δηλονότι να υποστηρίξωμεν ότι οι κάτοικοί της, διότι ακριβώς προήρχοντο από τας διακεκριμένας αρχαίας Φυλακάς, που ανήκον εις την αρχαίαν «Γκραίτσιαν» (την Ελλάδα) ελέγοντο πιθανώς, αλλά και ήσαν, «Γραιτσιανή» (κατά το Παλατιανοί, Βελβεντηνοί κτλ), εξού και ο συνοικισμός των απεκλήθη «Γκραιτσιανή» και συναφώς «Γκράτζιανη» και σήμερον Γρατσιάνη. Αυτή μας φαίνεται ή μάλλον ενδεικνυομένη εξήγησις. Μέχρις ότου βέβαια νεώτερα, μάλλον πειστικά διάφορα όλως δεδομένα ανακαλυφθούν.
Οπωσδήποτε, η Γρατσιάνη ήτο εκτισμένη επί της προς το Βελβεντό δεξιάς πλευράς του ομωνύμου καταστρεπτικού λάκκου, της οποίας τα ερείπια σώζονται και μέχρι σήμερον, εν ώ αι εκκλησίαι, της παραμένουν κατά το μάλλον ή ήττον ανέπαφοι ή επισκευασμέναι. Λειτουργούμεναι πάντως ανελλιπώς από τους κατοίκους μας μέχρι του νυν. Και ιδιαίτατα ο κεντρικός Ναός του Αγίου Δημητρίου, πανηγυρικώς, με την πάνδημον συμμετοχήν του Βελβεντού, κατά την εορτήν της Μεσοπεντηκοστής,
παλαιότερον δε και την Δευτέραν ημέραν του Πάσχα. Εις σταθεράν μνήμην της προελεύσεως του μεγίστου τμήματος του πληθυσμού εκ της Γρατσιάνης.
Μεγίστη ήτο η απόδοσις των καλλιεργησίμων εκτάσεων αύτης εις δημητριακά εν γένει και εις σταφυλάς. Αλλά και εις όσπρια (και ειδικώς εις φασόλια) δεδομένου του ποτιστικού νερού του κατερχομένου από τον ανωτέρω λάκκον. Ευδοκίμως επίσης (αλλ’ όχι σήμερον επικερδώς) καλλιεργείται εις τας γαίας της και ο καπνός.
Ανήκεν επί τουρκοκρατίας εις Μπέηδες η Γρατσιάνη. Αλλ’ απηλλοτριώθησαν αι εκτάσεις της μετά την απελευθέρωσίν μας από του τουρκικού ζυγού. Δυστυχώς κατά τρόπον σκανδαλωδέστατα άνισον εν σχέσει προς τον πληθυσμόν και τας διανεμητέας επί τούτω θέσεις, μεταξύ Βελβεντού, Παλαιογρατσάνου και Μασκοχωρίου.
Η τοιαύτη δε ανισότης εξήχθη εις απίστευτον και ανυπόφορον βαθμόν κυρίως ως προς την προέκτασιν των περιοχών των τριών τούτων μεριδιούχων. Το Παλαιογράτσανον οίφνης φυσικήν αυτού προέκτασιν έχει την βορείαν πλευράν των Καρυών, το δε Μασκοχώριον την Νοτίαν, την προς τα Σέρβια πλευράν αυτών. Εν ω το Βελβεντό φυσικήν αυτού προέκτασιν έχει την Παλαιόχωραν, την οποίαν άλλως είχεν οπωσδήποτε υπό την κατοχήν του από αρχαιοτάτων ήδη χρόνων. Εδόθησαν εν τούτοις γαίαι εις τους Παλαιογρατσανίτας επί της απαραγράπτου υπέρ του Βελβεντού Παλαιόχωρας! Εις τρόπον ώστε αι και σήμερον υπό των Βελβεντινών λειτουργούμεναι Εκκλησίαι της Γρατσάνης να φέρονται, κατά περιοχήν, διεκδικούμεναι, από το Παλαιογράτσανον!!! Ουδέποτε αδικία κατεστρώθη τόσον φρικιαστικώς οδυνηρά, όσον η κατάφορος αυτή καταπάτησις κεκτημένων δικαίων!...
Οι Τούρκοι θα ήσαν, μα την αλήθεια περισσότερον διακριτικοί από τους αλάστορας εκείνους απευθύνους, που διέπραξαν το τερατώδες αυτό ανοσιούργημα. Και δεν είναι μόνον η στένωσις αυτή, η από μεσημβρίας, που καταδικάζει εις πλήρη ασφυξίαν το ωραίο μας Βελβεντό. (Αρκεί να μνημονεύσωμεν ότι μεσολαβούντος ήδη του λάκκου Αβουζιανής, τα όρια του περικλείονται νοτίως από την θέσιν «Πέτρες». Συνεπώς χαράσσονται τοιουτοτρόπως τα μεσημβρινά μας όρια επί τα κράσπεδα σχεδόν των οικιών μας!!!...) Δεν είναι λοιπόν αυτά μόνον τα τραγικώς εκπληκτικά. Έχομεν και τα κολόβωμα της περιοχής μας από δυσμών! Υθέρ των κατοίκων Σερβίων, ως προς τα Ημήρ Τσιαήρ. Υπέρ των κατοίκων Ιμέρας (Χεϊμπελή) ως προς την Μπορόνιτσαν!! Συμφορά ανήκουστος. Και συμπεριφορά αυτόχρημα εγκληματική διά το άξιον καλλιτέρας τύχης ονομαστό μας Βελβεντό!.. Αλλ’ ας κλείσωμεν την αποφράδα αυτήν σελίδα ανοίγοντες νέαν τοιαύτην.
Πλείστα όσα μαρμάρινο αρχαία λείψανα περιθέουσι την έκτασιν της Γρατσιάνης προς Ανατολάς. Όχι προ πολλών ετών το ρεύμα του ομωνύμου λάκκου, εγγύς του εξωκκλησίου Άγιος Γεώργιος, είχεν αποκαλύψη σειράν τριών βαθμίδων ωραιοτάτης κλίμακος μαρμαρίνης. Ο σείρων αφ’ ετέρου τας γραμμάς αυτάς είχε πρότινων ετών την ευτυχίαν να ανέλθη μετά του τότε Προέδρου της Κοινότητος Βελβεντού κ. Αντ. Ζαχαριάδου επί του λόφου, ένθα το εξωκλήσιον Παναγία «του Τσελεπήσιου» κατερειπωμένου τότε εις το «Παλαίκαστρο» τουτέστι της Γρατσάνης. Ένα θάμβος άρρητον κατηύγασε τους οφθαλμούς μας, όταν επλησιάσαμεν προς τα ερείπεια του Ναού ευθύς αμέσως. Θραύσματα κατάλευκα κιόνων, λείψανα παλλεύκων πλακών, θρύμματα περιστυλίων κτλ, κτλ. κατέκειντο φύρδην μύγδην εντός ευρέως βόθρου, το πεπτωκός αλλά κατάδηλον μεγαλείον των οποίων δεν μας επέτρεπε να τα αποχωρισθώμεν ευκόλως. Κατά το επόμενον έτος εχορηγήθη η ευκαιρία εις τον γράφοντα να ανέλθη εκ νέου επί του «Παλαοιοκάστρου» μετά του Μάρκου Παπασπανού και τινών εργατών μετά υποζυγίων προς περισυλλογήν και μετακόμησιν εις τον περίβολον της Αστικής Σχολής Βελβεντού των σωζωμένων, ως
άνω, υπολειμμάτων. Ματαία προσπάθεια! Φιλόθρησκοι γυναικούλες είχον ανοικοδομήση την εκκλησίαν της Παναγίας. Και ουδέν ίχνος μαρμάρινον πλέον εξωράιζε το περιβάλλον! Είχεν ασπλάγεω: ταφή υπό τα θεμέλια όλος ο θραυσμένος, έστω, μαρμάρινος εκείνος θησαυρός, ο επί του Παλαιοκάστρου της Γρατσάνης!
Λείψανα μαρμάρινα κιόνων και πλακών ενεπιγράφων σώζονται και εις τον περίβολον του Αγίου Δημητρίου σήμερον. Αλλά την φθοράν του πανδαμάτορος χρόνου συνεπλήρωσεν εδώ και η άλογος ανοικοδομητική μανία των επιδιορθωτών του περιβόλου της Εκκλησίας. Πολλά τοιαύτα λείψανα πλακών εδιχοτομήθησαν, ή ετριχοτομήθησαν κατά τας ανάγκας του εκάστοτε κτίστου… Και τοιουτοτρόπως η απαραίτητος δυαδική συνομοσία των α π λ ο ϊ κ ώ ν μετά των α δ ι α φ ό ρ ω ν εκ των «επαϊόντων» συμπληρώνει εκάστοτε την ολικήν εξαφάνισιν των αρχαίων μνημείων μας.
Θίγομεν οπωσδήποτε τοιουτοτρόπως την περιοχήν των ωραίων Φυλακών, διά την μελέτην των οποίων ενδιαφέρει να ασχοληθώμεν ιδιαιτέρως.
Ι.Γ.Α.
Εν Βελβεντώ τη 16η Ιουλίου 2012
Με εκτίμηση
Ιπποκράτης Παπαγεωργίου Ιατρός
Δευτέρα 28 Ιανουαρίου 1952
4. Η ΓΡΑΤΣΙΑΝΗ ΤΟΥ
Δεν είναι επακριβώς γνωστή η χρονολογία της μετοικεσίας της Γρατσάνης προς το Βελβεντό. Πρέπει πάντως να έλαβε χώραν μετά το 1692 Διότι κατά το έτος ούτο φέρεται υπάρχουσα αυτοτελώς η Γρατσιάνη, αφ’ ού μνημονεύεται κεχωρισμένως από τον Κώδικα της Μονής Αγίου Νικάνορος της Ζάμπουρδας [Καλινδέρη: Γραπτά Μνημεία, σελ. 61] καταγραφομένη εκεί ως «Γριάτζιανη».
Πόθεν έλκει άραγε την ονομασίαν της η λέξις;
Ο Χαρίσιος Μεγδάνης [Καλινδέρη: ενθ’ ανωτέρω σελ. 18] υποστηρίζει σχετικώς τα ακόλουθα εις την «Απογραφικήν Έκθεσίν» του: «Ο Καίσαρ…έκτισε και μίαν πόλιν εις την υπωρίαν του Πιερίου ως 2 ώρας πλησίον των Σερβίων και την έδωκεν το όνομα να λέγεται Γρατζιανή και ήδη Παλαιογρατζιανή τα ερείπειά της.»
Όπως εν τούτοις ως προς το Βελβεντό, τοιουτοτρόπως και με την ονομασίαν της Γρατσιάνης, δεν φαίνεται επιτυγχάνουσα η ερμηνεία του Μεγδάνη Διότι ουδαμόθεν υποστηρίζονται τα υπ’ αυτού αναγραφόμενα. Και επικαλείται μεν ο Μεγδάνης τον Αλεξανδρινόν ιστοριογράφον Αππιανόν προς υποστήριξιν της γνώμης του, αλλ’ ο τελευταίος ούτος ομιλεί, πράγματι περί ανταμοιβών προς τους συναγωνισθέντας μετά του Κάισαρος με χορηγήσεις γαιών και υποστατικών προς αυτούς μετά την νίκην του εις τους Φιλίππους κατά του Βρούτου και Κασσίου, αλλ’ ουδέν το συγκεκριμένον καθορίζει περί των τοιούτων διανομών και χορηγήσεων. Και (όπερ εδώ κυρίως μας ενδιαφέρει ) ουδόλως ομιλεί περί Γρατσάνης ως υπό του Καίσαρος κτισθείσης. Πρόκειται συνεπώς περί υποθέσεων ανυποστήρικτων.
Πιθανωτέρα εμφανίζεται η εκδοχή – υπόθεσις και αύτη – κατά την οποίαν η ονομασία της προήλθε και εις την περίπτωσιν αυτήν από την ονομασίαν των κατοίκων της. Θέλομεν δηλονότι να υποστηρίξωμεν ότι οι κάτοικοί της, διότι ακριβώς προήρχοντο από τας διακεκριμένας αρχαίας Φυλακάς, που ανήκον εις την αρχαίαν «Γκραίτσιαν» (την Ελλάδα) ελέγοντο πιθανώς, αλλά και ήσαν, «Γραιτσιανή» (κατά το Παλατιανοί, Βελβεντηνοί κτλ), εξού και ο συνοικισμός των απεκλήθη «Γκραιτσιανή» και συναφώς «Γκράτζιανη» και σήμερον Γρατσιάνη. Αυτή μας φαίνεται ή μάλλον ενδεικνυομένη εξήγησις. Μέχρις ότου βέβαια νεώτερα, μάλλον πειστικά διάφορα όλως δεδομένα ανακαλυφθούν.
Οπωσδήποτε, η Γρατσιάνη ήτο εκτισμένη επί της προς το Βελβεντό δεξιάς πλευράς του ομωνύμου καταστρεπτικού λάκκου, της οποίας τα ερείπια σώζονται και μέχρι σήμερον, εν ώ αι εκκλησίαι, της παραμένουν κατά το μάλλον ή ήττον ανέπαφοι ή επισκευασμέναι. Λειτουργούμεναι πάντως ανελλιπώς από τους κατοίκους μας μέχρι του νυν. Και ιδιαίτατα ο κεντρικός Ναός του Αγίου Δημητρίου, πανηγυρικώς, με την πάνδημον συμμετοχήν του Βελβεντού, κατά την εορτήν της Μεσοπεντηκοστής,
παλαιότερον δε και την Δευτέραν ημέραν του Πάσχα. Εις σταθεράν μνήμην της προελεύσεως του μεγίστου τμήματος του πληθυσμού εκ της Γρατσιάνης.
Μεγίστη ήτο η απόδοσις των καλλιεργησίμων εκτάσεων αύτης εις δημητριακά εν γένει και εις σταφυλάς. Αλλά και εις όσπρια (και ειδικώς εις φασόλια) δεδομένου του ποτιστικού νερού του κατερχομένου από τον ανωτέρω λάκκον. Ευδοκίμως επίσης (αλλ’ όχι σήμερον επικερδώς) καλλιεργείται εις τας γαίας της και ο καπνός.
Ανήκεν επί τουρκοκρατίας εις Μπέηδες η Γρατσιάνη. Αλλ’ απηλλοτριώθησαν αι εκτάσεις της μετά την απελευθέρωσίν μας από του τουρκικού ζυγού. Δυστυχώς κατά τρόπον σκανδαλωδέστατα άνισον εν σχέσει προς τον πληθυσμόν και τας διανεμητέας επί τούτω θέσεις, μεταξύ Βελβεντού, Παλαιογρατσάνου και Μασκοχωρίου.
Η τοιαύτη δε ανισότης εξήχθη εις απίστευτον και ανυπόφορον βαθμόν κυρίως ως προς την προέκτασιν των περιοχών των τριών τούτων μεριδιούχων. Το Παλαιογράτσανον οίφνης φυσικήν αυτού προέκτασιν έχει την βορείαν πλευράν των Καρυών, το δε Μασκοχώριον την Νοτίαν, την προς τα Σέρβια πλευράν αυτών. Εν ω το Βελβεντό φυσικήν αυτού προέκτασιν έχει την Παλαιόχωραν, την οποίαν άλλως είχεν οπωσδήποτε υπό την κατοχήν του από αρχαιοτάτων ήδη χρόνων. Εδόθησαν εν τούτοις γαίαι εις τους Παλαιογρατσανίτας επί της απαραγράπτου υπέρ του Βελβεντού Παλαιόχωρας! Εις τρόπον ώστε αι και σήμερον υπό των Βελβεντινών λειτουργούμεναι Εκκλησίαι της Γρατσάνης να φέρονται, κατά περιοχήν, διεκδικούμεναι, από το Παλαιογράτσανον!!! Ουδέποτε αδικία κατεστρώθη τόσον φρικιαστικώς οδυνηρά, όσον η κατάφορος αυτή καταπάτησις κεκτημένων δικαίων!...
Οι Τούρκοι θα ήσαν, μα την αλήθεια περισσότερον διακριτικοί από τους αλάστορας εκείνους απευθύνους, που διέπραξαν το τερατώδες αυτό ανοσιούργημα. Και δεν είναι μόνον η στένωσις αυτή, η από μεσημβρίας, που καταδικάζει εις πλήρη ασφυξίαν το ωραίο μας Βελβεντό. (Αρκεί να μνημονεύσωμεν ότι μεσολαβούντος ήδη του λάκκου Αβουζιανής, τα όρια του περικλείονται νοτίως από την θέσιν «Πέτρες». Συνεπώς χαράσσονται τοιουτοτρόπως τα μεσημβρινά μας όρια επί τα κράσπεδα σχεδόν των οικιών μας!!!...) Δεν είναι λοιπόν αυτά μόνον τα τραγικώς εκπληκτικά. Έχομεν και τα κολόβωμα της περιοχής μας από δυσμών! Υθέρ των κατοίκων Σερβίων, ως προς τα Ημήρ Τσιαήρ. Υπέρ των κατοίκων Ιμέρας (Χεϊμπελή) ως προς την Μπορόνιτσαν!! Συμφορά ανήκουστος. Και συμπεριφορά αυτόχρημα εγκληματική διά το άξιον καλλιτέρας τύχης ονομαστό μας Βελβεντό!.. Αλλ’ ας κλείσωμεν την αποφράδα αυτήν σελίδα ανοίγοντες νέαν τοιαύτην.
Πλείστα όσα μαρμάρινο αρχαία λείψανα περιθέουσι την έκτασιν της Γρατσιάνης προς Ανατολάς. Όχι προ πολλών ετών το ρεύμα του ομωνύμου λάκκου, εγγύς του εξωκκλησίου Άγιος Γεώργιος, είχεν αποκαλύψη σειράν τριών βαθμίδων ωραιοτάτης κλίμακος μαρμαρίνης. Ο σείρων αφ’ ετέρου τας γραμμάς αυτάς είχε πρότινων ετών την ευτυχίαν να ανέλθη μετά του τότε Προέδρου της Κοινότητος Βελβεντού κ. Αντ. Ζαχαριάδου επί του λόφου, ένθα το εξωκλήσιον Παναγία «του Τσελεπήσιου» κατερειπωμένου τότε εις το «Παλαίκαστρο» τουτέστι της Γρατσάνης. Ένα θάμβος άρρητον κατηύγασε τους οφθαλμούς μας, όταν επλησιάσαμεν προς τα ερείπεια του Ναού ευθύς αμέσως. Θραύσματα κατάλευκα κιόνων, λείψανα παλλεύκων πλακών, θρύμματα περιστυλίων κτλ, κτλ. κατέκειντο φύρδην μύγδην εντός ευρέως βόθρου, το πεπτωκός αλλά κατάδηλον μεγαλείον των οποίων δεν μας επέτρεπε να τα αποχωρισθώμεν ευκόλως. Κατά το επόμενον έτος εχορηγήθη η ευκαιρία εις τον γράφοντα να ανέλθη εκ νέου επί του «Παλαοιοκάστρου» μετά του Μάρκου Παπασπανού και τινών εργατών μετά υποζυγίων προς περισυλλογήν και μετακόμησιν εις τον περίβολον της Αστικής Σχολής Βελβεντού των σωζωμένων, ως
άνω, υπολειμμάτων. Ματαία προσπάθεια! Φιλόθρησκοι γυναικούλες είχον ανοικοδομήση την εκκλησίαν της Παναγίας. Και ουδέν ίχνος μαρμάρινον πλέον εξωράιζε το περιβάλλον! Είχεν ασπλάγεω: ταφή υπό τα θεμέλια όλος ο θραυσμένος, έστω, μαρμάρινος εκείνος θησαυρός, ο επί του Παλαιοκάστρου της Γρατσάνης!
Λείψανα μαρμάρινα κιόνων και πλακών ενεπιγράφων σώζονται και εις τον περίβολον του Αγίου Δημητρίου σήμερον. Αλλά την φθοράν του πανδαμάτορος χρόνου συνεπλήρωσεν εδώ και η άλογος ανοικοδομητική μανία των επιδιορθωτών του περιβόλου της Εκκλησίας. Πολλά τοιαύτα λείψανα πλακών εδιχοτομήθησαν, ή ετριχοτομήθησαν κατά τας ανάγκας του εκάστοτε κτίστου… Και τοιουτοτρόπως η απαραίτητος δυαδική συνομοσία των α π λ ο ϊ κ ώ ν μετά των α δ ι α φ ό ρ ω ν εκ των «επαϊόντων» συμπληρώνει εκάστοτε την ολικήν εξαφάνισιν των αρχαίων μνημείων μας.
Θίγομεν οπωσδήποτε τοιουτοτρόπως την περιοχήν των ωραίων Φυλακών, διά την μελέτην των οποίων ενδιαφέρει να ασχοληθώμεν ιδιαιτέρως.
Ι.Γ.Α.
