Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

Η εις Άδου Κάθοδος του Χριστού (Ανάσταση), νωπογραφία, 1315-1320.

Κωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας, παρεκκλήσιο.

Στην ιερή ακολουθία της Αναστάσεως ακούγονται οι πρώτοι νικηφόροι παιάνες:

"Κατήλθες εν τοίς κατωτάτοις τής γής, καί συνέτριψας μοχλούς αιωνίους, κατόχους πεπεδημένων Χριστέ, καί τριήμερος ως εκ κήτους Ιωνάς, εξανέστης τού τάφου."

(Κανόν Ωδή ς')

Η διήγηση του απόκρυφου Ευαγγελίου του Νικόδημου, η διαβεβαίωδη του αποστόλου Πέτρου, ότι ο Κύριος κήρυξε στις φυλακισμένες ψυχές του Άδη τη σωτηρία, καθώς και όσα διακηρύσουν τα αναστάσιμα τροπάρια της Εκκλησίας, δίνουν το υλικό στον ορθόδοξο αγιογράφο για να συνθέσει την άγια εικόνα της Αναστάσεως.

Η εικόνα τής Αναστάσεως στην ορθόδοξη Εκκλησία έχει δύο τύπους.

Ο ένας είναι η κάθοδος του Χριστού στον Άδη. Ο δεύτερος εικονογραφικός τύπος είναι εκείνος που εικονίζει άλλοτε τον Πέτρο και τον Ιωάννη στο κενό Μνημείο και άλλοτε τον άγγελο που «επί τον λίθο καθήμενος» εμφανίστηκε στις Μυροφόρες. 

Αργότερα η εικόνα της Αναστάσεως του τύπου αυτού εμπλουτίστηκε με τις σκηνές της εμφάνισης του Χριστού στη Μαρία Μαγδαληνή (το «Μη μου άπτου») και στις δύο Μαρίες (το «Χαίρε των Μυροφόρων»). 

Ο Λεωνίδας Ουσπένσκη γράφει σχετικά: 

«Οι δύο αυτές συνθέσεις χρησιμοποιούνται στην Ορθόδοξη Εκκλησία ως εικόνες της Αναστάσεως. Στην παραδοσιακή ορθόδοξη αγιογραφία η πραγματική στιγμή της Ανάστασης του Χριστού ουδέποτε απεικονίστηκε. Τόσο τα Ευαγγέλια, όσο και η Παράδοση της Εκκλησίας, σιγούν για τη στιγμή αυτή και δε λένε πως ο Χριστός αναστήθηκε, πράγμα που δεν κάνουν για την Έγερση του Λαζάρου. «Η σιγή αυτή εκφράζει καθαρά τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ των δύο γεγονότων. Η Έγερση του Λαζάρου ήταν ένα θαύμα, το οποίο μπορούσαν όλοι να κατανοήσουν, ενώ η Ανάσταση του Χριστού ήταν απρόσιτη σε οποιαδήποτε αντίληψη... Ο ανεξιχνίαστος χαρακτήρας του γεγονότος αυτού για τον ανθρώπινο νου και συνεπώς το αδύνατο της απεικόνισής του είναι ο λόγος που απουσιάζουν εικόνες αυτής ταύτης της Αναστάσεως. Γι’ αυτό στην Ορθόδοξη εικονογραφία υπάρχουν δύο εικόνες, που αντιστοιχούν στη σημασία του γεγονότος αυτού και που συμπληρώνουν η μία την άλλη. Η μία είναι συμβολική παράσταση. Απεικονίζει τη στιγμή που προηγήθηκε της θεόσωμης Ανάστασης του Χριστού – την Κάθοδο στον Άδη, η άλλη τη στιγμή που ακολούθησε την Ανάσταση του Σώματος του Χριστού, την ιστορική επίσκεψη των Μυροφόρων στον Τάφο του Χριστού».

Τα παραπάνω συμφωνούν με τα αναστάσιμα τροπάρια της Εκκλησίας μας, που υπογραμμίζουν το ανεξιχνίαστο μυστήριο της Αναστάσεως και το παραλληλίζουν με τη Γέννηση του Κυρίου από την Παρθένο και την εμφάνισή του στους μαθητές μετά την Ανάσταση («Προήλθες εκ του μνήματος, καθώς ετέχθης εκ της Θεοτόκου». «Ώσπερ εξήλθες εσφραγισμένου του τάφου, ούτως εισήλθες και των θυρών κεκλεισμένων προς τους μαθητάς σου»)».

Εκτός από τους παραπάνω δύο τύπους της Αναστάσεως, συναντάμε στους ναούς μας κι άλλο τύπο: αυτόν που δείχνει το Χριστό γυμνό, μ’ ένα μανδύα ριγμένο,να εκτινάσσεται από τον τάφο μέσα σ’ ένα σύννεφο δόξας και δυνάμεως. Στο χέρι του κρατάει το κόκκινο λάβαρο της νίκης και στα πόδια του έχει τους τρομαγμένους στρατιώτες που η δύναμη της εκτίναξης τούς έχει ρίξει στο έδαφος.  Η εικόνα αυτή δεν είναι ορθόδοξη, αλλά δυτική, η οποία  στέκεται στην επιφάνεια, στην ιστορική χρονική στιγμή του περιστατικού και προσπαθεί να το σχηματοποιήσει φωτογραφικά. O θεατής της ζωγραφιάς αισθάνεται ότι βλέπει το περιστατικό να εκτυλίσσεται μπροστά του. Καμία προέκταση δε δίνεται στο γεγονός. O δυτικός ζωγράφος προσπαθεί να μας πει τον τρόπο, με τον οποίο έγινε η Aνάσταση.Aποδίδεται ακριβώς όπως έγινε και τίποτε περισσότερο. Ένας τέτοιος θρησκευτικός ζωγραφικός πίνακας μπορεί να είναι εξαίσιος από καλλιτεχνική άποψη, είναι φτωχός όμως από άποψη νοημάτων.

 Το πως έγινε η Aνάσταση όμως έχει μικρή σημασία. Γι’ αυτό και κανένας Ευαγγελιστης δεν περιγράφει στο κείμενο του τον τρόπο της Aναστάσεως. Σημασία έχει οτι η Aνάσταση έγινε. Eκείνο που αξίζει είναι να βρούμε το νόημα και τη σημασία του γεγονότος.

Αυτό το νόημα λοιπόν το αποδίδει με τον καλύτερο τρόπο ο ορθόδοξος αγιογράφος.Η σύνθεση της εικόνας είναι βαθιά μελετημένη, ακόμα και στις μικρότερες λεπτομέρειές της.
 Ο Χριστός  εικονίζεται μέσα σε γαλανόλευκη "δόξα" διακοσμημένη με χρυσοκίτρινα αστέρια. Αυτό δηλώνει ότι είναι "ὁ Κύριος τῆς Δόξης''. Εικονίζεται ανάμεσα σε δύο απότομα βουνά, στο βάθος μιας φοβερής και σκοτεινής χαράδρας δηλώνοντας την κάθοδό Του στο χάος του θανάτου. Όμως εκεί δεν κατεβαίνει αδύναμος και υποχείριος της εξουσίας του θανάτου όπως οι άλλοι νεκροί, αλλά παντοδύναμος! Γι᾿ αυτό και η κάθοδός Του έχει θριαμβικό χαρακτήρα. Η στάση του σώματός Του δείχνει την ορμή και τον δυναμισμό της παρουσίας Του. Ο βηματισμός Του είναι εξουσιαστικός και το ανεμιζόμενο ιμάτιο φανερώνει την ορμή της κυριαρχικής και παντοκρατορικής καθόδου Του. Κατεβαίνοντας συντρίβει την φυλακή του 'Αδη. Παρατηρούμε τα υπολείματα της συντριβής. Κάτω είναι πεσμένες οι πύλες της φυλακής· (σε άλλες εικόνες εικονίζονται χιαστί, στο σχήμα του Σταυρού). Γύρω από τις σπασμένες πόρτες παρατηρούμε πλήθος καρφιών, μεντζεσέδων και άλλων μεταλλικών στηριγμάτων των κατεστραμμένων πυλών του Άδη. Εκεί βρίσκεται δεμένος χειροπόδαρα και ο προαιώνιος εχθρός και τύραννος του ανθρωπίνου γένους, ο θάνατος.
 

Αριστερά και δεξιά του Κυρίου βλέπουμε δύο τάφους, μέσα από τους οποίους ο Κύριος ανασύρει με φοβερή και ανίκητη δύναμη έναν άνδρα και μία γυναίκα. Είναι ο Αδὰμ και η Εύα, οι προπάτορες του ανθρωπίνου γένους και εκεινοι που το οδήγησαν στην αμαρτία και τον θάνατο. Παρατηρείστε ότι δεν πιάνουν αυτοί τα χέρια του Κυρίου, αλλά ο Κύριος τους αρπάζει δυνατά από τον καρπό, δείγμα του ότι μόνοι τους ήταν απολύτως αδύναμοι να ελευθερωθούν. Παρατηρείστε επίσης το άλλο τους χέρι· είναι σε στάση ικεσίας, που εκφράζει την μεγάλη τους προσδοκία και προσευχή να απελευθερωθούν κάποτε απὸ τη σκοτεινή φυλακή του Άδη. Ο Αδάμ εικονίζεται ως γέρων με μακριά γενειάδα, για να δηλωθεί ότι είναι ο αρχαιότερος άνθρωπος.
 

Στην αριστερή πλευρά της εικόνας βλέπουμε να εικονίζονται οι μεγάλοι προφήτες, ο Δαβίδ, ο Σολωμών και άλλοι. Μπροστὰ δε από όλους ο Τίμιος Πρόδρομος, ο οποίος  είχε ήδη κηρύξει στον Άδη ότι έρχεται ο Λυτρωτής. Το χέρι του δείχνει τον Κύριο σαν να λέει: "Αυτὸς είναι εκείνος για τον Οποίο σας έλεγα".
 

Στη δεξιά πλευρά της εικόνας εικονίζονται οι άλλοι φυλακισμένοι. Μπροστά από όλους αυτούς βρίσκεται ένας νέος αγένειος, που κρατάει ραβδί. Είναι ο Άβελ, ο πρώτος άνθρωπος που πέθανε, όταν τον φόνευσε ο αδελφός του Κάϊν. Εικονίζεται με ραβδί, διότι ήταν βοσκός.

Η όλη εικόνα εκπέμπει με απίστευτο δυναμισμό το μεγάλο μήνυμα της Αναστάσεως: Νικήθηκε ο θάνατος! Νέα ζωὴ ἀρχίζει.

 «Η εις Άδου Κάθοδος,  είναι η γνήσια εικών της Αναστάσεως, ην παρέδωσαν ημίν οι παλαιοί αγιογράφοι, σύμφωνος με την υμνωδίαν της Εκκλησίας μας. Εκφράζει δε δια της ζωγραφικής όσα ιερά και συμβολικά νοήματα εκφράζει ιδία το πασίγνωστον και υπό πάντων ψαλλόμενον, από παίδων έως γερόντων, τροπάριον, «Χριστός ανέστη εκ νεκρών, θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος» (Φ. Κόντογλου).

                                                                       Αθανάσιος Ι. Στεργιόπουλος

Βιβλιογραφία:

 «Μυστικός Κόσμος των Βυζαντινών Εικόνων» 
Χρήστου Γ. Γκότση.

 «Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησσία»

Λεωνίδα Ουσπένσκυ.