Η Διαχρονική Εξέλιξη της Ιατρικής και ο Ρόλος του Ιατρού

 Χαρίσιος Μπουντούλας,  

MD, Dr , Dn Hon,Καθηγητής – ακαδημαϊκός

Πρώην Πρόεδρος Ελληνικής Καρδιολογικής Εταιρείας

            Την Τετάρτη, 22 Σεπτεμβρίου 2010, σε ειδική, σεμνή, τελετή στην αίθουσα τελετών της  Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), πραγματοποιήθηκε η αναγόρευση του Καθηγητού-Ακαδημαϊκού (αν. μελ) κ. Χαρισίου Μπουντούλα σε Επίτιμο Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ. Πρόκειται, ασφαλώς για μεγάλη διάκριση που προστίθεται σε πολλές άλλες, οι οποίες του απονεμήθηκαν από διάφορες Ιατρικές Σχολές και πολλούς επιστημονικούς–ακαδημαϊκούς καθώς  και άλλους οργανισμούς σε πολλά μέρη του κόσμου, σε αναγνώριση των ιδιαίτερα σημαντικών υπηρεσιών, τις οποίες προσέφερε στην πρόοδο και εξέλιξη της Ιατρικής και ειδικότερα της ειδικότητας της Καρδιολογίας. Πρόκειται, άλλωστε για τον άνθρωπο ο οποίος περιλαμβάνεται στον κατάλογο των διακεκριμένων ιατρών των ΗΠΑ και έχει χαρακτηριστεί από το N. Engl J Med 1993, September 3, p. 737  ως “one of the renaissance people of Cardiology”.

            Βρίσκομαι σε αυτή τη θέση στην αίθουσα τελετών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ με ανάμεικτα αισθήματα ταπεινοφροσύνης, αλλά και περηφάνιας, γιατί σε αυτό το βήμα έχουν σταθεί πριν από μένα οι πρωτοπόροι και οι ηγέτες που ίδρυσαν, διαμόρφωσαν και λάμπρυναν το Πανεπιστήμιό μας.

Επίσης, αισθάνομαι συγκινημένος για την ιδιαίτερα μεγάλη τιμή που μου γίνεται σήμερα εκ μέρους της Ιατρικής Σχολής και του ΑΠΘ γενικότερα, του μεγαλύτερου και λειτουργικότερου Πανεπιστημίου της χώρας, που επί πολλές δεκαετίες έχει προσφέρει τεράστιο εκπαιδευτικό, κοινωνικό και ερευνητικό έργο στον Ελληνικό και όχι μόνο χώρο.

Νιώθω λοιπόν έντονα την ανάγκη να ευχαριστήσω από την καρδιά μου όλους αυτούς που συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της τιμητικής αυτής διάκρισης του επίτιμου καθηγητή στο πρόσωπό μου. Το θέμα της σύντομης ομιλίας μου είναι «η διαχρονική εξέλιξη της Ιατρικής και ο ρόλος του Ιατρού», του Ιατρού που είναι το πρώτο και τελευταίο πρόσωπο που, κατά κανόνα, κάθε άνθρωπος συναντά στη ζωή του.

Σε αυτό το άρθρο θα περιγράψω μόνο το μέρος της ομιλίας μου που έχει σχέση με το σκοπό του Ιατρού και θα αναφέρω μόνο στοιχεία που έχουν σχέση με την εξέλιξη της ιατρικής.

Εξέλιξη στα διάφορα νοσήματα, τη διάγνωση και τη θεραπεία

       Ουσιαστικά θα μπορούσε να λεχθεί ότι υπήρξε μία μεταμόρφωση των νοσημάτων τα τελευταία 50 με 60 χρόνια. Πολλά από τα λοιμώδη νοσήματα έχουν εξαφανισθεί, νοσήματα που οφείλονται στην πρόοδο της ιατρικής, δηλαδή ιατρογενή, νοσήματα που έχουν σχέση με την αύξηση του μέσου όρου ζωής, καθώς και νέα νοσήματα εμφανισθεί (Σχήμα1).

Σχήμα 1. Η συνεχής εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και τεχνολογίας και οι εφαρμο­γές αυτών στην κλινική πράξη, είχαν ως αποτέλεσμα τη συνεχή μεταμόρφωση των νόσων και των εκδηλώσεων αυτών.

Η αθηροσκλήρωση γενικά και ιδιαίτερα αυτή των στεφανιαίων αρτηριών, σε πολλά κράτη της βορειοδυτικής Ευρώπης, στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Αυστραλία και σε άλλες χώρες έχει ελαττωθεί. Δυστυχώς στην Ελλάδα αυτή όχι μόνο δεν έχει ελαττωθεί αλλά και έχει σημειώσει  μία μικρή άνοδο.

Αυτό οφείλεται στον τρόπο που ζούμε και κυρίως στο κάπνισμα. Εδώ θα μπορούσε να επισημάνει κάποιος ότι τα νοσήματα που προσβάλουν τον οργανισμό απ΄ έξω, όπως είναι τα λοιμώδη, τα έχουμε νικήσει, ενώ αυτά που προσβάλουν τον οργανισμό από μέσα έχουμε δυσκολίες να τα αντιμετωπίσουμε.. Αλληγορικά θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο εσωτερικός εχθρός είναι πιο επικίνδυνος από τον εξωτερικό τοιούτο.

Οι βασικοί νόμοι της κληρονομικότητας είχαν περιγραφεί από τον καλόγερο Greg Mendel. Ο καθορισμός όμως της σύνθεσης του DNA από τον James Watson και Francis Crick, το 1953, και ο καθορισμός του ανθρώπινου γονιδιώματος στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, έδωσαν νέα ώθηση στις ιατροβιολογικές επιστήμες. Παλαιότερα, πολλά από τα φάρμακα παρασκευάζονταν με ανάμιξη βαρέων μετάλλων ή και φυτικών ουσιών. Σήμερα, γίνεται ευρέως χρήση μοριακής βιολογίας και γενετικής για τη σύνθεση πολλών από αυτά. Επιπλέον, πρόσφατα άρχισε να γίνεται και εφαρμογή της φαρμακογενετικής στην κλινική πράξη. Γίνεται δηλαδή εξατομικευμένη θεραπεία με βάση το γενετικό υπόστρωμα κάθε αρρώστου. Με αυτό τον τρόπο είναι δυνατό να προκαθορισθεί ποιος ασθενής θα απαντήσει καλά σε ένα φάρμακο, ποιος δεν θα απαντήσει σχεδόν καθόλου και ποιος θα εμφανίσει ανεπιθύμητες ενέργειες σε αυτό. Έτσι με αυτό τον τρόπο χορηγείται το καταλληλότερο φάρμακο σε κάθε ασθενή. Επίσης, στο προσεχές μέλλον θα εφαρμόζεται θεραπεία με αρχέγονα κύτταρα η οποία σήμερα βρίσκεται στο ερευνητικό στάδιο, για την αναγέννηση του νεκρωμένου μυοκαρδίου σε ασθενείς που έχουν πάθει έμφραγμα αυτού ή σε μυοκαρδιοπάθειες, καθώς και αναγέννηση άλλων ιστών.

Ο ρόλος του Ιατρού

            Ας δούμε τώρα ποιος είναι ο διαχρονικός ρόλος του Ιατρού μέσα στα πλαίσια της αλλαγής των νοσημάτων καθώς και της ιατρικής τεχνολογίας και επιστήμης. Σκοπός του Ιατρού ασχέτως τεχνολογίας και εποχής είναι να διατηρεί το συνάνθρωπο του υγιή. Αυτό μπορεί να το επιτύχει με την πρόληψη ή και τη θεραπεία αν κάποιος αρρωστήσει. Για να πετύχει το σκοπό του ο Ιατρός πρέπει να έχει την απαιτούμενη γνώση, πρέπει να είναι σε θέση να εφαρμόζει τη γνώση στον άρρωστο και σε πολλές περιπτώσεις πρέπει να δρά άμεσα και αποτελεσματικά.

 Επιπλέον, ο Ιατρός πρέπει να εφαρμόζει τη γνώση του στον ασθενή με βάση την Ηθική Ιατρική δεοντολογία. Εφόσον η ιατρική επιστήμη εξελίσσεται, πρέπει κατά τον ίδιο τρόπο και οι γνώσεις του Ιατρού να αναπροσαρμόζονται στην εξέλιξη της επιστήμης. Στην εποχή του Ιπποκράτη, ο κλινικός Ιατρός στήριζε τη διάγνωση και θεραπεία κυρίως στην κλινική παρατήρηση. Σήμερα, όμως, είναι απαραίτητο να έχει βασικές γνώσεις παθοφυσιολογίας, να γνωρίζει επαρκώς την τεχνολογία που χρησιμοποιεί, να έχει γνώση των βασικών αρχών μοριακής βιολογίας, γενετικής,  κ.ά.

            Ο σπουδαστής της Ιατρικής από τα φοιτητικά του ακόμα χρόνια αρχίζει να αποκτά κλινική εμπειρία, η οποία με την πάροδο του χρόνου γίνεται μεγαλύτερη. Συγχρόνως αποκτά γνώση για την ιατρική τεχνολογία και την ιατρική επιστήμη της εποχής του. Οι κλινικές του αποφάσεις στηρίζονται τόσο στην εμπειρία, όσο και στην επιστημονική γνώση. Με την πάροδο του χρόνου η κλινική εμπειρία και η επιστημονική γνώση ενσωματώνονται. Κάθε απόφαση που παίρνει ο Ιατρός προέρχεται από το συνδυασμό εμπειρίας και επιστημονικής γνώσης, χωρίς ο ίδιος να μπορεί να ξεχωρίσει αν η απόφαση του προέρχεται από το ένα ή από το άλλο σκέλος.

            Μόνο η γνώση όμως δεν αρκεί για να ασκήσει κάποιος ιατρική, η γνώση πρέπει να είναι συγκροτημένη. Η επιστήμη αποτελείται από γνώσεις, όπως και ένα σπίτι αποτελείται από πέτρες. Όπως, όμως, μία στοίβα από πέτρες δεν κάνουν ένα σπίτι, κατά τον ίδιο τρόπο και μία συσσώρευση γνώσεων δεν κάνει την επιστήμη. Ο Ιατρός πρέπει να σκέπτεται και να κρίνει, όχι μόνο να απομνημονεύει. Όπως είχε πει ο  μαθηματικός και φιλόσοφος Whitehead η αδρανής γνώση δεν είναι μόνο άχρηστη αλλά και επικίνδυνη. Η απομνημόνευση είναι κάτι το παθητικό, ενώ η κρίση κάτι το δυναμικό. Με την κρίση, γνωρίζοντας ορισμένους βασικούς μηχανισμούς, δυνατόν κάποιος να κάνει εκατομμύρια συνδυασμών και να καταλήξει σε συμπεράσματα που κανένας άλλος ποτέ δεν είχε φθάσει. Ο κάθε ασθενής έχει την ιδιαιτερότητά του, τη δική του ταυτότητα, η οποία δεν είναι γραμμένη στα βιβλία. Αυτή την ιδιαιτερότητα ο Ιατρός δεν πρέπει να ξεχνάει. Ο Ιατρός πρέπει να εφαρμόζει τη γνώση στον άρρωστο και γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει  ο άρρωστος να είναι το επίκεντρο κάθε ενέργειάς του.

Ο κάθε άρρωστος έχει τα δικά του προσωπικά προβλήματα και ανησυχίες τα οποία καμιά εργαστηριακή εξέταση δεν είναι δυνατόν να δώσει. Ο Ιατρός προσπαθεί να κάνει το καλύτερο δυνατό κάτω υπό οποιαδήποτε συνθήκες. Ο Ιατρός θεραπεύει ακόμα και τον εχθρό του, είναι ο καλός Σαμαρείτης.

Μόνο η γνώση και η εμπειρία όμως δεν αρκούν. Αυτά δυνατόν να είναι αρκετά για τον αεροπόρο ή οποιοδήποτε τεχνοκράτη, όχι όμως και για τον Ιατρό. Ο Ιατρός πρέπει να νοιώθει την ανάγκη να κάνει καλό στον ασθενή του, και να προσπαθεί να του δίνει αισιοδοξία. Όπως είχε πει ο Peabody σε μία σειρά από τις διαλέξεις του στους φοιτητές της Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου του Harvard “…the secret of the care of the patient is in carrying for the patient” δηλαδή το μυστικό της ιατρικής περίθαλψης είναι η φροντίδα για τον ασθενή. Κατά τη διάρκεια της κλινικής ιατρικής πράξης, ο Ιατρός λαμβάνει αποφάσεις για τη ζωή ή την υγεία κάποιου άλλου και γι’ αυτό το λόγο απαιτείται σοβαρότητα, όταν αυτή εκτελείται, ασχέτως τόπου και χρόνου.

Ο Ιατρός εκτελεί θεϊκό λειτούργημα, δεν παύει όμως αν είναι άνθρωπος. Ως άνθρωπος, όσο προσεκτικός και αν είναι και όση εμπειρία κι αν έχει, φυσικό είναι να κάνει σφάλματα. “Errare Hummanum Est” έλεγαν οι Ρωμαίοι. Ο πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης, είχε επισημάνει αυτό το γεγονός και είχε πει «τούτον τον ιατρόν ισχυρώς επαινέσουσιν τον σμικρόν αμαρτάνοντα». Θα παινέσουμε τον ιατρό που κάνει τα λιγότερα σφάλματα, όχι αυτόν που δεν κάνει καθόλου σφάλματα, γιατί το λάθος ανθρώπινον. Όταν ο Ιατρός κάνει σφάλμα, ο ασθενής υποφέρει. Συγκρίνετε τη διαφορά μεταξύ αεροπόρου και Ιατρού. Αν ο δάσκαλος ή μαθητής αεροπόρος κάνει σφάλμα, το αεροπλάνο ενδεχομένως θα πέσει οπότε και οι δύο τους θα υποφέρουν. Σε αντίθεση, αν ο δάσκαλος Ιατρός ή ο μαθητής Ιατρός κάνει σφάλμα, αυτοί θα μείνουν ανέπαφοι, αλλά ο άρρωστος θα υποφέρει. Αυτό πρέπει να τονίζεται στους σπουδαστές της Ιατρικής ακόμα από τα φοιτητικά τους χρόνια. Ο Ιατρός πρέπει να αναγνωρίζει, να δέχεται τα σφάλματά του και να προσπαθεί να βρει τους λόγους που συνέβαλαν σε αυτά. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα αποφύγει να ξανακάνει το ίδιο σφάλμα στο μέλλον. Φυσικά, το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρός σοφού.

            Σαν τελικό συμπέρασμα μπορεί να λεχθεί ότι η ιατρική τεχνολογία και η ιατρική επιστήμη εξελίσσονται συνεχώς. Η εφαρμογή αυτών των εξελίξεων στην κλινική πράξη θα έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή μεταμόρφωση της εκδήλωσης των νόσων, καθώς και τη συνεχή αλλαγή του τρόπου με τον οποίο  αυτές αντιμετωπίζονται. Ο Ιατρός πρέπει να παρακολουθεί την εξέλιξη της επιστήμης και της ιατρικής τεχνολογίας και να αναπροσαρμόζει συνεχώς τις γνώσεις του. Αυτό θα γίνεται συνεχώς όσο υπάρχουν άνθρωποι. Μέσα σε αυτή την αέναη αλλαγή, ο σκοπός του Ιατρού είναι να διατηρεί το συνάνθρωπό του υγιή, ασχέτως τόπου, χρόνου και μέσων που διαθέτει.

            Για να επιτύχει ο Ιατρός το σκοπό του, η εφαρμογή της γνώσης και της εμπειρίας στον ασθενή, πρέπει να στηρίζονται πάνω σε σταθερή ηθική βάση.

            Η υγεία είναι θείο δώρο και επειδή σκοπός του Ιατρού είναι να διατηρεί την υγεία του ανθρώπου, αυτός εκτελεί θεϊκό λειτούργημα. Όπως είχε πει ο Stephan Page «εάν η ζωή του ιατρού δεν μπορεί να είναι θεϊκό λειτούργημα, τότε καμιά ζωή δεν είναι λειτούργημα και τίποτε δεν είναι θεϊκό».

Παραινέσεις προς τους νέους

            Κυρίες και Κύριοι,

            Σκοπός μας δεν είναι το παρελθόν ή το παρόν αλλά το μέλλον. Ως Έλληνες σεβόμαστε τις παραδόσεις μας, αλλά όλοι, άνδρες και γυναίκες, προσβλέπουμε στο μέλλον. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε το παρελθόν. Το μέλλον όμως εξαρτάται από εμάς. Γι’ αυτό το λόγο, πριν τελειώσω θα ήθελα να απευθυνθώ στους φοιτητές της Ιατρικής και τους νέους Ιατρούς. Για να μη υπάρξει στασιμότητα ή ακόμα και οπισθοδρόμηση, αλλά συνεχής πρόοδος, εσείς πρέπει να γίνετε καλύτεροι από εμάς «Άμες δε γ΄ εσόμαθα πολλώ κάρρονες».

            Αν σήμερα υπάρχει κάποια κρίση, μη απογοητεύεστε, μην κοιτάτε μόνο το παρόν, αλλά οραματιστείτε και δημιουργείστε το μέλλον, το οποίο ανοίγετε μπροστά σας, για να μη το χάσετε. Δεν έχετε τίποτα να φοβηθείτε. Όπως είχε πει ο Αμερικανός πρόεδρος Franklyn Roosevelt, την εποχή της μεγαλύτερης οικονομικής κρίσης στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής,  “the only thing we have to fear is fear itself”, δηλαδή, το μόνο πράγμα που έχουμε να φοβηθούμε είναι ο ίδιος ο φόβος.

            Μη φοβάστε να θέσετε υψηλούς στόχους στη ζωή σας. Ο κίνδυνος δεν είναι αν βάλετε υψηλούς στόχους να μη κατορθώσετε να τους πετύχετε, αλλά αν βάλετε χαμηλούς στόχους, τους πετύχετε, ενώ θα μπορούσατε να έχετε πετύχει πολύ υψηλότερους στόχους. Μη ξεχνάτε ότι η ευτυχία δεν βρίσκεται μόνο στα υλικά αγαθά, αλλά κυρίως βρίσκεται στη χαρά που πηγάζει από την επιτυχία, την προσπάθεια για δημιουργία και την προσφορά. Κάθε προσπάθεια για δημιουργία θα δίνει χαρά και δύναμη σε σας και θα εμπνέει τους γύρω από σας. Μη ξεχνάτε ποτέ τη θεϊκή αποστολή σας η οποία είναι να διατηρείτε το συνάνθρωπό σας υγιή αλλά και να του δίνετε υγεία όταν τη χάσει. Άνθρωποι, έρχονται και φεύγουν, κοινωνικά συστήματα εμφανίζονται και χάνονται, αυτοκρατορίες δημιουργούνται και εξαφανίζονται, ο σκοπός του Ιατρού μένει αναλλοίωτος.

            Και τώρα θα ήθελα να κλείσω με μία προσωπική αναφορά. Στα μέσα του περασμένου αιώνα ξεκίνησα από το Βελβεντό το ταξίδι για τη δική μου μακρινή Ιθάκη. Όταν μπήκα στη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή (ΣΙΣ) και έδωσα τον όρκο του φοιτητή σ΄ αυτή την αίθουσα, είχα σχεδόν πραγματοποιήσει όλα τα παιδικά μου όνειρα (σχήμα 2).

        Από το Βελβεντό, στη ΣΙΣ, στο ΑΠΘ, στο Ohio State University, στο Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών Ακαδημίας Αθηνών

Σχήμα 2

Από τότε έζησα έντονα και από κοντά και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού όλες τις μεγάλες αλλαγές  της Ιατρικής που έχουν γίνει τα τελευταία 50 χρόνια. Είχα την τύχη πολλούς από τους πρωτεργάτες αυτών των αλλαγών, τουλάχιστο στην Καρδιολογία, να τους γνωρίζω προσωπικά, όχι μόνο ως συναδέλφους και συνεργάτες, αλλά να τους έχω και φίλους. Μέσα σε όλες αυτές τις επαναστατικές, θα έλεγα, αλλαγές, οι οποίες κυριολεκτικά μεταμόρφωσαν την Ιατρική, δεν άφησα τις λεπτομέρειες να σταθούν εμπόδιο ή να με κάνουν να αποπροσανατολισθώ από το στόχο μου. Σεβόμουν πάντα τη γνώμη των άλλων, αλλά ποτέ δε δίσταζα, αν είχα αντίθετη άποψη, να την εκφράσω. Είχα μάθει από τα παιδικά μου χρόνια να αναλαμβάνω τις ευθύνες μου, να μην προσπαθώ να δικαιολογηθώ γι’ αυτές ή να τις μεταθέτω σε άλλους. Ποτέ δεν έθεσα το προσωπικό μου συμφέρον πάνω από το συμφέρον του συνόλου. Ταξιδεύοντας για την Ιθάκη, όλα αυτά τα χρόνια, προσπάθησα να κάνω το καθήκον μου ως Άνθρωπος, ως Ιατρός και ως Δάσκαλος, όπως μου υπαγόρευε η συνείδησή μου και όπως με φώτιζε ο Θεός, χωρίς συμβιβασμούς. Αν έφτασα ή όχι στην Ιθάκη δεν το γνωρίζω. Εκείνο όμως που γνωρίζω είναι πως το μέχρι τώρα ταξίδι ήταν υπέροχο, και όπως λέει ο ποιητής γεμάτο περιπέτειες, γεμάτο γνώσεις.